معروف‌ترين و متداول‌ترين نشریات فیدیک، كتب قراردادي فيديك مي‌باشند. اين نشريات، توسّط مهندس مشاور (شخص ثالث) تهیّه شده و به‌صورت شفاف و پيوسته، داراي مفاد اساسي و جامع، با تعاريف مستدل، تشريحي و داراي ساختاري استوار، منصفانه و مبتنی بر تخصیص بهینۀ ریسک به طرفين قرارداد، پوشش دهنده اغلب الزامات‌اند که، مورد پذیرش جهانی نیز، قرار گرفته‌اند.
اسناد استاندارد قراردادی فيدیک به دو گروه موافقت‌نامه‌ها و قراردادها، تقسیم می‌شوند:
1-1- نمونه موافقت‌نامه خدمات مشاور/ کارفرما1CLIENT/CONSULTANT MODEL SERVICES AGREEMENT 5TH ED (2017 WHITE BOOK)(کتاب سفید فیدیک2نشر به زبان‌هاي انگليسي، فرانسوي، چيني، مجاري، ژاپني، لهستاني، روسي، اسپانيولي و تركي.
این گروه، شامل 8 سند قراردادی پیمانکاری به قرار زیر می‌باشد:
1-2- قرارداد پروژه‌های کوچک پيمانکاری6FIDIC Short Form of Contract (FIDIC Green Book), 1999 (کتاب سبز فیدیک7نشر به زبان‌هاي انگليسي، چيني، مجاري، روسي و ويتنامي.)
2-2- قرارداد پروژه‌های پيمانکاری احداث8FIDIC Conditions of Contract for Construction (FIDIC Red Book), 1999 و 9در حقیقت، مطابق آنچه در «بند ط» از «ماده ۲» آئین‌نامۀ تضمین معاملات دولتی (مصوّب 1394) نیز، به آن اشاره شده است، «خدمات احداث ممکن است همراه با تعهد مصالح مورد نیاز برای احداث بوده یا نباشد»؛ به عبارتی احداث، اعمّ است از تهیه و اجرای توأمان و یا اجرای تنها؛ در فرض اول، اصطلاح Build و در فرض دوم اصطلاح Construction اطّراد دارد. چنان‌که، اصطلاح اخیر، در فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور (منتشره به سال 1383 از سوی سازمان برنامه و بودجه) در همین معنا، ثبت و ضبط شده است؛ «واژه 121003: عملیات اجرایی – ساخت: شامل تأمین امکانات ضروری اولیه و تحقق کارهای سیویل و سازه، نصب تجهیزات و ماشین‌آلات و ابزار، لوله و اتصالات، برق و ابزار دقیق، رنگ‌آمیزی و عایق‌بندی در محلّ اجرا.» که، به وضوح مشاهده می‌شود، تأمین مصالح و تجهیزات در تعهد پیمانکار نمی‌باشد. (کتاب قرمز فیدیک10نشر زبان‌هاي انگليسي، عربي، چيني، ژاپني، ليتوانيايي، لهستاني، روسي، اسپانيولي و آلماني.)
3-2- قرارداد دستِ‌دوّم پروژه‌های پیمانکاری احداث11FIDIC Conditions of Sub-contract for Construction, 2011
4-2- نمونه قرارداد پيمانکاری طرح و ساخت12FIDIC Conditions of Contract for Plant & Design-Build (FIDIC Yellow Book), 1999 (کتاب زرد فیدیک13 نشر به زبان‌هاي انگليسي، چيني، ژاپني، ليتوانيايي، مجاري، لهستاني، روسي و اسپانيولي.)
6-2- نمونه قرارداد مهندسی،تدارکات، اجراء16FIDIC Conditions of Contract for EPC/Turnkey Projects (FIDIC Silver Book), 1999 (کتاب نقره‌ای17نشر به زبان‌هاي انگليسي، عربي، چيني، لهستاني، روسي و اسپانيولي.)
7-2- نمونه قرارداد کارهای پیمانکاری لایروبی و احیاء زمین18 FIDIC Form of Contract for Dredging & Reclamation Works (FIDIC Blue-Green Book), 2006 (کتاب سبز آبی فیدیک19نسخه اصلی و قابل استناد کتاب سبز- آبی فیدیک به زبان انگلیسی است و تا به حال به زبان ديگری ترجمه نشده است.)
8-2- قرارداد پيمانکاری احداث برای بانک‌های توسعه‌ای20 FIDIC Conditions of Contract for Construction MDB Harmonized Edition (FIDIC Pink Book), 2010 (کتاب صورتی فیدیک21 نسخه اصلی و قابل استناد کتاب صورتی فیدیک به زبان انگلیسی است و همچنین به زبان‌های اسپانيولی، پرتغالی، عربی، صربی، و اندونزیایی نیز ترجمه شده است.)
این اسناد، شامل:
می‌باشد.25 نشر به زبان‌هاي انگليسي، چيني، ليتوانيايي، روسي و تركي.
این اسناد، شامل روش‌های حلّ و فصل مسالمت‌آميز اختلافات در قراردادهاي ساخت و ساز، مهندسي برای آينده، انتخاب مهندس مشاور بر اساس كيفيت، انتقال تكنولوژي، ظرفيت‌سازي در مهندسي مشاور و قوانين اتاق بازرگاني بين‌المللي در حلِّ مسالمت‌آمیز اختلافات، می‌باشد.
کمیته قراردادهای فیدیک که، مسئولیت تهیه، تنظیم و همچنین بازبینی اسناد قراردادی فیدیک را، به عهده‌دارد، شامل دو عضو نماینده از هیأت‌رئیسه فیدیک، 6 عضو اصلی و 5 مشاور ویژه است. اعضای این کمیته، در خصوص ایجاد یا بازبینی شروط قراردادها، به هیأت‌رئیسه فیدیک پیشنهاداتی ارائه می‌دهند.
این کمیته همچنین، در تشکیل کارگروه‌های26Task Groups تخصصی که، در تهیه و تنظیم بازبینی‌های قراردادی به آنها کمک می‌کنند، به دبیرخانۀ فیدیک یاری می‌رساند. برخی از کارگروه‌های کمکی که، در حال حاضر تحت نظر کمیته قراردادها فعالیت می‌کنند، به قرار زیر هستند:
شایان ذکر است، علاوه بر این، کمیته قراردادها در پاسخگویی به سوالات و درخواست‌های قراردادی، به دبیرخانه فیدیک یاری می‌رساند؛ در صورت وجود ابهام و یا سوال مرتبط با نمونه‌های قراردادی فیدیک، می‌توان سوال مدنظر را، برای دبیرخانۀ فیدیک ارسال نمود؛ دبیرخانه، با رفت و برگشت و استفساریه، از کمیتۀ قراردادها، به سوالات پیش‌گفته پاسخ داده و رفع ابهام می‌نماید. لذا، مرجع ذی‌صلاح برای پاسخگویی به سوالات کاربران قراردادهای فیدیک، کمیتۀ قراردادهاست.
اسناد قراردادی فیدیک بیش از 50 سال است که، به‌عنوان استاندارد بین‌المللی در صنعت و احداث مورد استفاده در پروژه‌ها می‌باشند. این اسناد قراردادی به طور وسیعی در نظامات حقوقی در گونه‌های متعدِّد پروژه‌ها شناخته شده و مورد استفاده می‌باشند.
کلید توفیق این نمونه‌ها به‌عنوان استانداردهای قراردادی در رويکرد صحیح آنها به مقولات ریسک، مسئولیت طرفین قرارداد و همچنین تخصیص و مديریت این ریسک‌ها می‌باشد. اصل بنيادين در قراردادهای فیدیک، بهره‌گیری از موارد تجربه‌شده در هزاران پروژه عمرانی و صنعتی سراسر جهان، در «شرايط عمومی» این اسناد قراردادی است.
در کلّیه اسناد قراردادی فیدیک، پس از درج شرایط عمومی، شرایط خصوصی آورده می‌شود.36در نمونه قراردادهای فیدیک (با رویکرد ارشادی)، برخلاف نمونه قراردادهای سازمان برنامه و بودجۀ کشور (با رویکرد الحاقی)، شرایط خصوصی (PCC)، در اولویت بالاتری نسبت به شرایط عمومی (GCC) قرار دارد؛ ر.ک. FIDIC Contracts Guide, 2000 همچنین، پس از شرایط خصوصی، راهنمای تهیه شرایط خصوصی، درج و در این بخش مفاد ویژه‌ای که، ممکن است برای یک پروژه خاص لازم باشد، آورده شده است. فاصله گرفتن از اصول این راهنما، در تهیه شرایط خصوصی، ریسک غیر متوازن‌شدن شرایط عمومی قرارداد را، در پی داشته و اجرای موفق پروژه را، به مخاطره می‌اندازد.
تجربه کار در کشورهای مختلف با کارفرمایان متعدِّد، مبیِّن آن است که، تغییر توازن در تخصیص ریسک قراردادهای فیدیک، به مواردی از جمله، ایجاد قیمت‌های بالا در مناقصه، تاخیر در تکمیل پروژه، بروز ادعاهای زمانی و هزینه‌ای و همچنین ایجاد اختلافات متعدِّد و زمان‌بَر که، گاهی موجب ارجاع امر به داوری و گاهی سببِ فسخ پیمان نیز شده است، منتج خواهد شد.
از اهمِّ مواردی که، نباید در شرایط خصوصی این اسناد قراردادی، مورد تغییر قرار گیرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.37Haddad, Javad; “Contractor’s Design Responsibilities in FIDIC Contracts”; FIDIC Trainers Accreditation Workshop; Amman-JORDAN; November 2012.
همانطورکه اشاره شد، اسناد قراردادی فیدیک به دو مجموعه مستقل، موافقت‌نامه‌های خدمات مهندسی مشاور38Model Agreements و قراردادهای پیمانکاری39Model Contracts، تقسیم می‌شوند. از آنجائی‌که، تأکید این نوشتار در نسخۀ نخستین، بیشتر بر اسناد قراردادی در حوزۀ پیمانکاری است، لذا در ادامه صرفاً به تشریح نمونه‌های مذکور پرداخته‌ایم.
يكي از موارد جالب در پروژه‌هاي ساختماني آن است كه، تقريباً هر پروژه ساختماني منحصر به فرد مي‌باشد. از اين‌رو نمي‌توان دو پروژه كاملاً مشابه پيدا کرد و همچنين نمي‌توان فرم يكساني از قراردادهاي عمراني، مكانيكي و برقي به وجود آورد و در كلّيه پروژه‌هاي اين‌چنينی از آنها استفاده نمود.
در عوض مي‌توان از طریق مدیریت دانش و با استفاده از موارد تجربه‌شده در پروژه‌هاي مشابه، روند و خطِّ مشي‌هاي اصلي اين پروژه‌هاي موفق گذشته را، پیاده كرده و نهايتاً استانداردهاي مناسبي تهيه نمود. نشرياتي كه، در سيستم سنتي به كار برده مي‌شد، بطور عمومي كتاب قرمز و كتاب زرد نام گرفته و عنوان اصلي اين كتاب‌ها به شرح ذيل بودند:
كتاب قرمز فيدیک، برای نخستین بار در سال 1957 میلادی، ویرایش و منتشر شد. اين كتاب بر اساس استاندارد داخلي ساخت و ساز در كشور انگلستان تهيه شده و در نتيجه كلّيه نكات حقوقي لحاظ شده بر مبناي حقوق عرفي42Common Lawبود. تا به حال، اين كتاب چندین بار تجديد چاپ و بازنگري شده و با اصلاحاتي در سال‌هاي 1969، 1973، 1977، 1987، 1988، 1992 و 1996 به چاپ رسيده است43The FIDIC Forms of Contract, 3rd Edition ,Nael G. Bunni,Pages 6-14.
خيلي زود مشخص شد كه، اين نوع قراردادها به واسطة محدوديتي كه در محل اجراي پروژه دارند، براي پروژه‌هائي كه، قسمت‌هايي از آنها در خارج از محل پروژه ساخته مي‌شوند، كاربرد نخواهند داشت.44 در واقع، کتاب قرمز قدیم، مناسب استفاده و بهره‌گیری در پروژه‌های غیرمتمرکز، نبود.اين ضعف، كميته قراردادهاي فيديك را، بر آن داشت تا اوّلين نسخه كتاب زرد را، با عنوان كارهاي الكتريكي و مكانيكي در سال 1963 میلادی، تدوين نمايد. از اين جهت در كتاب زرد، بر روی مراحل آزمايش، تست‌ها و تضمين‌ها تاکید بیشتری شده و شرايط آن، برای ماشين‌آلاتِ ساخته‌شده، مانند توربين‌ها، ژنراتورها و ابزارآلات مبدِّل مناسب بود.
كتاب‌های قرمز و زرد از دو بخش تشكيل شده‌اند كه، در بخش اوّل شرايط عمومي قرارداد و در بخش دوّم شرايط خصوصي مرتبط با الزامات در يك پروژه خاص، مورد استفاده قرار گرفتند.
فيديك الزام مي‌كند، بخش اوّل بدون هيچگونه تغييري، بایستی در قرارداد باقی بماند؛ ولی كلّية اصلاحات، تغييرات و اضافات در بخش دوّم صورت پذیرد. با تغيير ندادن بخش اوّل، مواد استاندارد قراردادي شناخته شده و انجام كلّيه اصلاحات، تغييرات و اضافات باید در بخش دوّم معمول گردد.
شرايط قراردادي فيديك به‌عنوان شرايطي منصفانه و متعادل از نقطه نظر مسئوليت و ريسك متوجه طرفين قرارداد، هم از جانب كارفرما و هم از طرف پيمانكار است.
نكتة اساسي آن است كه، ريسك به طرفي اختصاص داده می‌شود كه، توانمندي بهتری در مهار و كنترل آن دارد.
بنابراين هر دو كتاب قرمز و زرد مواد قراردادي‌ای دارند كه، جبران و يا تمديد مدت زمان پروژه را در بر مي‌گيرند. (به‌عنوان مثال، تحويل ديرهنگام نقشه‌ها و يا موانع غيرقابل پيش‌بيني در حين اجراي پروژه)
همچنين در هر دو كتاب عاملی به نام «مهندس مشاور» وجود داشت كه، كار اصلي آن نظارت بر اجراي پروژه و تأييد پيشرفت كارهاي انجام شده توسّط پيمانكار بود. در مواد مختلف قرارداد، براي مهندس مشاور وظايف متعدِّدي در نظر گرفته شده و عنوان شده است كه، موارد بايد كاملاً با رضايت مهندس مشاور مطابقت داشته باشد.
اساساً دو طرف قرارداد يعني كارفرما و پيمانكار توافق نموده‌اند كه، يك نفر عمليات انجام شده توسّط پيمانكار را، تأييد و گزارش کند و تعادل را، بين دو طرف برقرار سازد.
واضح است كه، اين فرد بايد داراي تجربة كافي بوده و طرفين اين اطمينان را، داشته باشند كه، او بي‌طرف و حرفه‌اي عمل خواهد کرد. تا آنجا که در كتاب‌هاي قرمز و زرد منتشر شده در سال 1987 میلادی، تصميم رسمي مهندس مشاور به‌عنوان رأي اوّليه در حلّ و فصل اختلافات مدّنظر قرار گرفته است. هر چند درباره مفهوم «بی طرفی مهندس مشاور» بحث و بررسی‌های بسیاری بین خبرگان امر در گرفت و این زمینه ساز تغییراتی در ویرایش‌های بعدی کتاب قرمز شد.45 Ibid., P. 82
در پی رشد پروژه‌هاي طرح و ساخت و كليد در دست، در اوائل دهة 90 میلادی، فيديك مصمَّم شد تا كتابي را، در مورد قراردادهايي از اين دست تهيه نمايد. به همين منظور كارگروهي در اين باب مشغول به فعاليت شد و نهايتآ در سال 1995 میلادی، كتاب نارنجي46FIDIC Orange Book با نام «شرايط عمومي قراردادهاي طرح/ساخت و كليد در دست» به وجود آمد.
در اين كتاب نوآوري‌هاي متعدِّدي وجود داشت. مثلاً «مهندس مشاور47Engineer» به «نمايندة كارفرما48Client Representetive» تغيير يافته و در اين شرايط الزاماً بي‌طرف نبود. با اين وجود اگر لازم بود تا مقاديري را، اندازه‌گيري نموده و يا زمان و بهاي افزايش‌يافتة پروژه را تعيين نمايد، اين كار را منصفانه، موجّه و بر اساس قرارداد انجام مي‌داد.
در رابطة با حلِّ اختلاف، كتاب نارنجي اين امر را، به هيئت حلِّ اختلاف مستقلي واگذار مي‌نمود. اين هيئت كه، مركّب از يك يا سه نفر بود، در شروع قرارداد، مشتركاً توسّط كارفرما و پيمانكار منصوب مي‌شد. هزينه‌هاي اين هيئت حلِّ اختلاف، به طور مشترك، از جانب طرفين پرداخت مي‌شد.49Haddad, Javad; “Practical Case Studies of FIDIC Contracts from Across the Middle East Region & Beyond”; 4th FIDIC Middle East Contract Users’ Conference; Dubai-UAE; February 2013
تقريبا در همان زمان، در حالي‌كه بانك جهاني، كتاب قرمز را در ليست اسناد استاندارد مناقصات خود قرار داده بود، چند تغيير عمده در آن ايجاد كرد. از جمله، در كلّية قراردادهاي بزرگ «رأي اوّلية مهندس مشاور در حلِّ اختلاف50Preliminary Decision in Dispute Resolution Board» به «رأي هيئت بازبيني اختلاف51Dispute Review Board Decision» تبديل شد.52 شایان ذکر است، هیچ‌یک از تصمیمات متَّخذه در آراء موردالاشاره، الزام‌آور نیست. به اين علّت و همچنين جهت پاسخ به سوالات فزآيندة بين‌المللي به مبحث حلِّ اختلاف، در سال 1996 میلادی، فيديك متمّمي براي كتاب قرمز منتشر نمود و عبارت «رأي اوّلية مهندس مشاور در حلِّ اختلاف» نیز، به «رأي هيئت بازبيني اختلاف» تبديل شد.
قراردادهای جدید فیدیک و نحوه انتخاب آنها به زودی در مقالات بعدی بارگزاری خواهد شد. با مشاوره مدیریت همراه باشید.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.